Grjót og gróður eftir Óskar Aðalstein kom út á Ísafirði árið 1941, hjá Prentsmiðjunni Ísrún. Þetta er önnur skáldsaga Óskars Aðalsteins, sem er 22 ára þegar hún kemur út. Í formála segir Guðmundur G. Hagalín að þetta sé fyrsta raunverulega verkamannasagan – og leggur þar áherslu á að hún sé það vegna þess að Óskar Aðalsteinn sé sjálfur af verkamannaheimili, þetta sé raunsönn lýsing á lífi þeirra sem feli hvorki í sér fegrun á aðstæðum þeirra né sé látið með verkafólkið einsog það sé „firrt í áróðursskyni þeirri gleði, sem allt, sem lífsanda dregur, hefir af því einu að lifa og hrærast, uppfylla sína frumstæðustu þarfir og þjóna því ætlunarverki, sem enginn þarf að leggjast djúpt til að uppgötva“.
Þá sé ekki að finna í henni heldur slíkan áróður sem breyti auðvaldsherrunum í skrímsli „það er síður en svo að þar sýni höfundurinn okkar neina mannætu“, segir Guðmundur um lýsingu Óskars á Gesti Jónssyni, sem er allt í senn þingmaður, bæjarráðsmaður og útgerðarmaður – og örlagavaldur sögupersóna bókarinnar.
Í bókinni segir af verkamanninum Þorláki Þorlákssyni, sem í upphafi sögu tekur við rekstri heimilisins þegar faðir hans „fer í sjóinn“ – sem er ekki tíundað neitt um, frekar en bara að upp hafi komið dagur, enda ekkert eðlilegra. Á heimilinu er systirin Ása Stína, bróðirinn „Bjarni bækill“ – sem fékk berkla í vinstri handlegg á barnsaldri, sem voru burtu skornir með þeim afleiðingum að handleggurinn hætti að vaxa; móðirin Solveig og móðir hennar Valgerður (sem kemur ekkert fyrir í sögunni fyrren tilkynnt er að hún hafi drepist fyrir tveimur árum – en tempóið er fremur hratt). Inn á heimilið kemur svo fljótlega heimilishjálpin Júlía, sem er enn umkomulausari en heimilismenn og getur hvergi unnið nema upp á að fá þá gistingu með vinnunni. Fyrstu næturnar víkur Þorlákur úr sínu rúmi fyrir henni og sefur á gólfinu þar sem hann lætur sig dreyma um að skríða uppí til hennar og kúra, sem hann svo gerir á endanum.
– Það er hálfónotalegt á gólfinu, sagði hann. – Má ég koma til þín? – Ef ég má alltaf vera hjá þér? anzaði einstæðingurinn.
Og þar með er sá ráðahagur ákveðin. Þau eignast nokkur börn, þar af tvo syni sem fara á endanum að láta til sín taka í verkalýðsbaráttu, föður sínum til lítillar kátínu (enda telur hann Gest Jónsson fara sínu fram hvort eð er), og dóttur sem verður veik og rúmliggjandi eftir að hún ofkælist við fiskvöskun.
Þetta er voðalegt hokurlíf. Þau búa öll saman í litlum kjallara – á einhverjum tímapunkti bítur Þorlákur það í sig að þau verði að komast upp úr kjallaranum en uppgötvar að það er þrefalt dýrara að leigja á jarðhæð en í holu. Þau eiga ekkert nema nokkur fleti og svo eina kommóðu, sem Þorlákur kaupir dag einn þegar hann hefur fengið óvenju mikið að vinna. Kommóðukaupin koma honum í vandræði skömmu síðar, þegar minni vinna fæst og hann ræður ekki við að gera upp reikninginn í verzlun Gests Jónssonar eina vikuna. Þá óskapast kaupmennirnir yfir því að Þorlákur hafi nú verið að kaupa sér þessa spánnýju kommóðu! Og geti nú ekki borgað reikninginn? Einhverjum árum seinna kemur svo hið opinbera og ætlar að gera eignarnám í Þorláki vegna skulda við bæinn en þá er kommóðan orðin of lúin – og þeim líst enn síður á rúmin.
Bækillinn – sem er aldrei kallaður annað – er óvinnufær. Hann mun „góður á bókina“ en Þorlákur á enga peninga til að kosta hann til mennta og fær enga hjálp frá menntamönnum bæjarins þegar hann sækist eftir henni. Stundum vælir bækillinn hástöfum yfir því við bróður sinn hvað hann sé mikill aumingi, sem huggar hann þá, en stundum húðskammar bróðirinn hann fyrir að vera baggi á fjölskyldunni sem þurfi að taka sig á og drulla sér til að vinna eitthvað.
Bækillinn byrjar á endanum að drekka og reykja og kynnist svo konu – sem ku jafn ljót og hann er bæklaður. Hún er mjúk og mikil náttúra í henni en vill helst ekki að hann sé að drekka, en leyfir honum það samt. Svo þegar hún missir fóstur, heltekur beiskjan hann – hann sem hélt hann fengi að lifa fyrir eitthvað annað, eitthvað fallegt – og bækillinn fer að lemja hana reglulega. Það verður svo ekki til að bæta líðan hans, sem er viss um að fóstrið hafi látist af því hann er aumingi og hún þurfti að vinna of mikið úti – vegna þess að hann gat það ekki – og þegar hún verður ólétt aftur og er að því komin að fæða gerir hann tilraun til að skjóta sig. Sú tilraun fer út um þúfur þegar Þorlákur kemur að honum.
Ég varð nú ekki jafn var við lífsgleðina í þessari bók og Hagalín – mér fannst þetta mestmegnis vera samantvinnaðar harmsögur. Það er svo sem eitthvað farið á dansleiki og fólk gleymir sér af og til – en fyrst og fremst heldur lífið bara áfram og svo dynur eitthvað hræðilegt en algerlega viðbúið á. Einn harmur tekur við af þeim næsta og allt er þetta fremur eðlilegt. Það hefur enginn ráðrúm til að vorkenna sér lengi eða verða fyrir áfallastreituröskun af því næsta áfall er alltaf við það að dynja á – svona einsog sá sem stígur storminn alla daga jafnt fær aldrei sjóriðu. Til þess þarf maður víst fyrst að komast í land og hér er alltaf langt í land.
Undir lok bókarinnar verða átök við Gest – verkfall sem fyrst veldur hungri en svo kemur matarsending frá Sambandi íslenskra verkalýðsfélaga og bókin endar með sigri (sem gengur reyndar fyrst og fremst út á að koma í veg fyrir að Gestur geti lækkað laun síns verkafólks – en mér skilst að launabarátta á kreppuárunum hafi ekki síst einmitt verið þess eðlis).
Jútta eftir Herthu Schenk-Leósson er skrifuð á þýsku og kemur út tveimur árum áður en Grjót og gróður, í sömu prentsmiðju og skrifuð í sama bæ. Ég held að annað hvort Jútta eða fyrri skáldsaga Óskars Aðalsteins hafi verið fyrsta íslenska skáldsagan til að koma út hjá Ísrúnu (sem hafði áður gefið út nokkuð af þýðingum – m.a. á Maupassant). Hertha var þýsk kona, gift Haraldi Leóssyni, sem þýddi bókina. Mamma segir mér að hún hafi gengið undir heitinu „litli menntaskólinn“ á efri árum, af því það hafi nánast ekki verið sá nemandi við MÍ sem ekki var í einkakennslu hjá honum.
Jútta hefur undirtitilinn: Hjúskaparsaga frá Leipzig. Þetta er ástarsaga og gæti varla verið ólíkari Grjóti og gróðri. Hún fjallar um efri-stéttar stúlku, barnaskólakennarann Júttu Sanden, sem býr með móður sinni í Leipzig. Jútta hefur í senn áhuga á að mennta sig og að gifta sig. Hún er fögur og sækir dansleiki og margir vonbiðlar gera hosur sínar græna fyrir henni, án árangurs. Hún er hugfangin af prófessornum sínum, Georg Burkhardt, sem er svo klár og sætur og horfir svo mikið á hana í tímum. Jútta kemst loks í færi við hann á dansleik – sem hann sækir bara til að hitta hana – og móðir hennar býður honum heim til þeirra að skoða bréf sem Nietszche hafði skrifað föður Júttu (en Burkhardt er að vinna að bók um Nietszche og Goethe). Hann kemur og þau tala nánar saman og halda sambandi en ekkert verður þó úr neinu og Jútta verður sannfærð um að hann vilji sig bara fyrir vin.
Þegar þær mæðgur fara svo í frí situr Burkhardt fyrir Júttu og biður hana að bíða sín. Hún veit samt eiginlega ekki lengur hvað henni finnst um þetta allt saman og lofar engu. Mæðgurnar fara fyrst að Vierwaldstättervatni þar sem ungur strákur fer að gera hosur sínar grænar fyrir Júttu – en hann er bara sextán. Þar gerist sosum ekkert merkilegt annað en að strákurinn er skotinn og Júttu finnst það vandræðalegt (hún er 24 minnir mig). Frá Vierwaldstättervatni er haldið til Lugano og þar hitnar nú heldur betur í kolunum þegar Jútta kynnist „söngmanninum fræga frá Köln“, Carlo Lenz – án þess raunar að bera kennsl á hann í fyrstu, sem er líka það sem laðar Carlo að Júttu: hún sér manninn og ekki bara frægðina.
Þau hefja nú einhvers konar ástarsamband – haldast mikið í hendur og Jútta þykist loks vita hvað ástin sé. En þá kemur babb í bátinn. Dag einn er þau eru á leið í göngutúr stoppar vagn við gistihúsið og út kemur glaður drengur sem hleypur í fang pabba síns, Carlos, og á eftir honum kona hans, sem biður Carlo að kynna sig fyrir þessar heillandi ungu stúlku. Sem hann gerir kurteislega en án þess að láta neitt uppi. Jútta hleypur upp á herbergi til að bresta í grát.
Móðir Júttu verður nánast samstundis áskynja um þetta hneyksli og skipuleggur tafarlausa brottför þeirra aftur heim. Þar fer Jútta aftur að kenna en finnur ekki gleðina í því og sinnir starfinu illa. Í dramakasti segir hún upp vinnunni og fer aftur í skóla til að mennta sig frekar og komast aftur í tæri við Burkhardt. Þau ná strax saman, gifta sig og hún verður heimavinnandi húsmóðir – en kann því lífi öllu fremur illa. Hana dreymir um að Burkhardt leyfi sér að aðstoða sig við skrifin en það kemur ekki til greina. Hann hreifst af gáfum hennar sem námsmeyjar en vill ekki að eiginkona sín sé eitthvað að buga sig á lærdómi, sérstaklega ekki þegar rekstur heimilisins kostar mikla athygli – og þar er aðalatriði að gæta þess vel að hann hafi næði til að vinna.
Vinkonur Júttu, hinar eiginkonurnar, hafa ekki áhuga á neinu nema barnauppeldi og þvíumlíku. Sjálfa langar Júttu í barn en Burkhardt vill ekki heyra á það minnst – a.m.k. ekki í bili – enda mikil truflun af börnum.
Á endanum fer Jútta að gera alls konar uppreisnir – fer að sækja fyrirlestra aftur, í leyni, og taka stjórnina í samræðum þegar það eru gestir, og heilla hina eiginmennina með gáfum sínum (en gera konur þeirra mjög ringlaðar). Burkhardt fer að skammast yfir þessu, því endaþótt karlmennirnir taki þessu glaðlega sé næsta víst að eiginkonurnar séu í þessum orðum töluðum að níða hana niður og gera orðspor hennar að engu. Jútta tryllist og gefur sterklega í skyn að hún vilji skilnað. Þá bakkar Burkhardt og lofar að skrá hana í einhvern gáfumannaselskap – „Schiller-félaginu“. En henni finnst það allt fremur þunnt og að þar væri hún bara skjólstæðingur hans – en bakkar þó með þennan skilnað í bili.
Þá stingur bróðir Júttu upp á að þau geri sér öll glaðan dag og skelli sér á söngskemmtun. Hinn víðfrægi Carlo Lenz mun væntanlegur til Kölnar. Jútta tekur þessu fagnandi og langar að hitta Carlo sinn aftur – eftir fimm-sex ár – en óttast líka að hann hafi gleymt sér.
Þegar hann kemur og vill hitta hana áttar hún sig á að svo er alls ekki. Þvert á móti kemur í ljós að hann hafði skrifað henni mörg og löng bréf sem aldrei bárust (sennilega hefur móðirin hent þeim en það kemur aldrei fram). Þegar kona hans kom til Lúganó höfðu þau þegar verið fráskilinn í tvö ár, en héldu því leyndu barnanna vegna. Hún var sturluð af afbrýðissemi út af listalífi hans. Jútta finnur að hún er enn ástfangin – þau kyssast heitt og hún snýr sér til Burkhardts með málið og segir honum allt af létta. Fólkinu í kringum Júttu líst ekkert á þetta – Burkhardt reynir að snúa henni en án árangurs.
Allir halda svo í sitt horn – Carlo fer úr bænum, Jútta út í sveit með mömmu sinni og Burkhardt er áfram í borginni. Hún fær daglega bréf frá Carlo og reglulega bréf frá Burkhardt líka. Bókin endar einmitt á því að hún fær bréf frá Burkhardt sem segist hafa fengið stöðu í München og leggi örlög þeirra í hennar hendur – hún hafi nú haft nægan umþóttunartíma til að hver ákvörðun sem hún tekur sé ekkert fljótræðisrugl, einsog var hans ætlan – „Ég hefi dregið tímann á langinn, til þess að þú rasaðir ekki um ráð fram í einhverri blindni.“ – en vilji hún skilnað fái hún hann í kyrrþey.
Tár stóðu í augum Júttu. Frú Sanden kyssti dóttur sína mjúklega á brúna hárið. „Nú skulum við senda Carló skeyti. Komdu góða.“
ENDIR.
Það er auðvitað ekki sanngjarnt að bera harm Júttu og Þorláks saman. Jútta er dyggðug og hefur efni á því, en það leysir ekki hamingjupúslið eitt og sér; Þorlákur er ekki dyggðugur, hefur ekki efni á neinu, og manni er þvert um geð að afsaka gerðir hans eða skoðanir, en finnur sig tilknúinn að reyna að skilja hann. Hann er fáfróður en hún lærð.
En svo er auðvitað hægt að rífa báðar sögur á hol fyrir fordómafulla sýn sína á heiminn – allt í kringum bækilinn er efni í svakalegan „nútímalestur“. Og ef frá er talin ein sena í upphafi Júttu þar sem fólk horfir á eftir Júttu og móður hennar og býsnast yfir því hvað þær séu fínar frúr, er bókin alveg laus við nokkra sýn á stéttaskiptingu, nema svona rétt hvernig hún birtist í ólíkum lögum efri-millistéttarinnar. Hún gerist í algeru tómi, þar sem fátækt fólk er eiginlega ekki til. Í Grjóti og gróðri hafa margar konurnar séð inn á ríkramannaheimilin – þar sem þær hafa þrifið – og dreymir um dásemdirnar þar.
Sennilega lýsir Grjót og gróður betur „stöðu kvenna“ – a.m.k. fleiri kvenna – á þessum tíma en Jútta, þótt fókusinn sé ekki nema af og til á konurnar þar. Grjót og gróður flakkar um í heilabúum sögupersóna sinna og Jútta gerir það aðeins í upphafi en skiptir svo um gír og heldur sig bara við heilabú Júttu. Afstaða hennar til eigin kvenréttinda er svo forvitnileg. Hana dreymir eiginlega ekki um eigin frama heldur að eiga hlutdeild í frama manns síns – um einhvers konar bandalag þar sem hún verði metin að verðleikum, sem músa og aðstoðarkona, fremur en sem meistari eigin tilvistar.
Konurnar í Grjóti og gróðri eru – einsog karlarnir – örvæntingarfyllri eða hreinlega fatalískari og taka bara því sem að þeim er rétt, einsog sést berlegast í þessari senu þar sem Júlía hleypir Þorláki upp í til sín upp á það loforð að hann leyfi henni að vera. Það kemur svo fram að bara það að hann haldi þetta loforð sé og sé mestmegnis almennilegur við hana sé nú meira en hún hafi vænst – eða fengið við önnur álíka tilfelli. En svona er Þorlákur líka sjálfur. Hann tekur bara því sem hann fær í vinnu og þakkar fyrir að fá eitthvað og býsnast ekkert nema þegar hann er svikinn, og þá er nánast einsog hann kenni sjálfum sér um að hafa ekki vitað betur. Annað en Jútta, sem er mjög upptekin af eigin örlögum, veltir fólkið í Grjóti og gróðri sjaldan fyrir sér stöðu sinni í heiminum – hún bara er.
Undantekningin er kannski synirnir, sem verða sósíalistar, en maður sér það eiginlega mest frá sjónarhóli föðurins sem hefur áhyggjur af því að þeir séu að fara sér að voða og láta einhverja bavíana út í bæ heilaþvo sig. Og maður skilur að þetta skref – að setja ofan í við stórgrósserinn – hefur verið miklu dýrkeyptara á þessum tíma heldur en nokkurn tíma síðar.
